تحلیل کیفیت روغن کلزا؛ معیارهای خریداران اروپایی

مقدمه: تحلیل کیفیت روغن کلزا؛ معیارهای خریداران اروپایی

بازار اروپا یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان روغن کلزا (Canola/Rapeseed Oil) در جهان است و این روغن در صنایع غذایی، فودتک، رستوران‌های زنجیره‌ای و تولیدکنندگان سس، مایونز و مارگارین نقش محوری دارد. حساسیت رگولاتورهای اروپایی (EFSA) و خریداران حرفه‌ای نسبت به شاخص‌های ایمنی و کیفیت بسیار بالاست؛ از پروفایل اسیدهای چرب و حد اسید اروسیک گرفته تا شاخص‌های پایداری اکسیداتیو، باقیمانده سموم و شفافیت ردیابی (Traceability). در چنین چارچوبی، تصمیم‌های مزرعه و کارخانه به‌طور مستقیم بر پذیرش یا رد محموله در گمرک یا سایت خریدار اثر می‌گذارد.

در ایران، کشت کلزا طی سال‌های اخیر گسترش یافته و زنجیره روغن‌گیری صنعتی نیز بهبود یافته است؛ بااین‌حال، هم‌ترازی با معیارهای اتحادیه اروپا نیازمند انضباط در انتخاب رقم‌های کم‌اروسیک، مدیریت تغذیه و حفاظت گیاهی، کنترل رطوبت و آلودگی در برداشت و انبارش، و نهایتاً پالایش و تصفیه مبتنی بر استانداردهای بین‌المللی است. شناخت استانداردهای Codex و Reg (EC) 178/2002، 1169/2011 و چارچوب‌های حداکثر مجاز آلاینده‌ها در (EU) 2023/915 برای دسترسی به بازار (Market Access) حیاتی است. از منظر تعرفه‌ای نیز HS Code اصلی این کالا 1514 است (روغن کلزا/کولزا و مشتقات).

این مقاله با رویکرد عملی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی تدوین شده است تا نشان دهد چگونه تصمیم‌های مزرعه (انتخاب رقم، برنامه تغذیه و سم‌پاشی، زمان برداشت) و تصمیم‌های کارخانه (استخراج، خالص‌سازی، تصفیه و بسته‌بندی) به‌صورت مستقیم روی شاخص‌هایی اثر می‌گذارند که خریداران اروپایی در ارزیابی کیفیت لحاظ می‌کنند. هدف، تبدیل روغن کلزا از «کالای خام» به «Export‑Grade» است.

• کلیدواژه کانونی: تحلیل کیفیت روغن کلزا برای خریداران اروپایی
• HS Code: 1514 (Rapeseed/Canola Oil and fractions)
• چارچوب‌های مرجع: Codex STAN 210، Reg (EC) 178/2002، Reg (EU) 1169/2011، (EU) 2023/915

پروفایل اسیدهای چرب و محدودیت اسید اروسیک

اصل فنی: ارزش غذایی و فناوری روغن کلزا از پروفایل اسیدهای چرب آن ناشی می‌شود: اسید اولئیک بالا (حدود 58–65٪)، لینولئیک (≈18–24٪) و آلفا‑لینولنیک (≈8–12٪) در کنار اشباع پایین. محدودیت کلیدی، اسید اروسیک است که به‌طور عرفی در قراردادهای اروپایی برای روغن خوراکی ≤2٪ تعیین می‌شود (هم‌راستا با Codex برای روغن‌های کم‌اروسیک). برای کاربردهای حساس مانند تغذیه نوزادان، خریداران ممکن است حدود سخت‌گیرانه‌تری نظیر ≤0.4٪ طلب کنند. انتخاب رقم، اقلیم، بلوغ دانه و آلودگی‌های اختلاطی مهم‌ترین عوامل مزرعه‌ای مؤثر بر این شاخص‌اند.

سناریوی ایران: تصمیم‌های مزرعه

در برخی مناطق ایران، کشت ارقام متنوع کلزا رایج است. برای صادرات اروپایی، توصیه می‌شود کشت به ارقام کم‌اروسیک (HEAR‑free/Canola‑grade) محدود شود. جلوگیری از اختلاط دانه‌های قدیمی‌تر (با اروسیک بالاتر) در انبارهای محلی و کامیون‌های حمل اهمیت زیادی دارد. پیاده‌سازی پروتکل تفکیک مزرعه‌ای (Identity Preservation) و نمونه‌برداری هدفمند پیش از فروش به کارخانه، ریسک از حد خارج شدن اروسیک را کاهش می‌دهد.

تصمیم‌های کارخانه: اختلاط و تصفیه

کارخانه می‌تواند با مدیریت اختلاط بچ‌های خام و ارزیابی سریع GC‑FID، پروفایل اسیدهای چرب را تثبیت کند. در تصفیه، مراحل خنثی‌سازی، بی‌رنگ‌سازی و بی‌بو‌سازی روی کیفیت حسی اثرگذارند، اما مقدار اروسیک را تغییر نمی‌دهند؛ لذا کنترل اروسیک باید عمدتاً پیش و هنگام دریافت دانه/روغن خام انجام شود.

اندیس ید، اندیس پراکسید و پایداری اکسیداتیو

اصل فنی: اندیس ید (IV) شاخص درجه غیراشباع و برای روغن کلزا معمولاً در بازه 110–126 قرار می‌گیرد. اندیس پراکسید (PV) بیانگر مرحله اولیه اکسیداسیون است؛ اغلب خریداران اروپایی برای روغن تصفیه‌شده در لحظه بارگیری PV ≤5 meq O₂/kg را می‌خواهند. برای ارزیابی اکسیداسیون ثانویه، اندیس آنیزیدین (AV) و TOTOX نیز اهمیت دارند (TOTOX = 2PV + AV). آزمون Rancimat (مثلاً در 110°C) نمایه پایداری را نشان می‌دهد که برای روغن کلزای تصفیه‌ شده معمولاً ≥6 ساعت انتظار می‌رود.

سناریوی ایران: از رطوبت دانه تا بارگیری

رطوبت بالای دانه و تأخیر در خشک‌کردن پس از برداشت، اکسیداسیون را تسریع می‌کند. انبارهای منطقه‌ای باید به سامانه هوادهی و پایش دما مجهز شوند. در کارخانه، کنترل دقیق دما/زمان در بی‌بو‌سازی و استفاده از خاک رنگبر کم‑فلزات، به کاهش پیش‌سازهای اکسیداسیون کمک می‌کند. در مرحله بسته‌گیری فله، نیتروژن‌زنی و انتخاب تانکر/فلکسی‌تانک با نفوذپذیری پایین اکسیژن، برای حفظ PV پایین تا رسیدن به اروپا حیاتی است.

باقیمانده سموم و آلاینده‌ها بر اساس EU Regulations

اصل فنی: حدود مجاز باقیمانده آفت‌کش‌ها طبق Reg (EC) 396/2005 به‌صورت ماده‑به‑ماده تعریف شده است. علاوه‌براین، چارچوب (EU) 2023/915 (جایگزین 1881/2006) حدود برخی آلاینده‌ها مانند PAHها، 3‑MCPD و گلیسیدیل‌استرها را مشخص می‌کند. در خرید اروپایی، درخواست عدم شناسایی MOAH و مقادیر پایین MOSH متداول است. برای روغن‌های خوراکی، بنزو(a)پیرن و مجموع PAH4 معمولاً در سطوح بسیار پایین پذیرفته می‌شوند. فلزات سنگین هم باید زیر LOQ روش‌های معتبر باشند.

سناریوی ایران: برنامه پایش سموم

پروتکل «سم‌پاشی مسئولانه» با ثبت کامل مواد مصرفی، فاصله آخرین سم‌پاشی تا برداشت و کنترل بقایا با LC‑MS/MS چندبا با محدوده تشخیص پایین باید اجرا شود. هم‌چنین ریسک PAH در فرآیندهای خشک‌کردن با سوخت‌های مایع/جامد باید با فیلتر و کنترل شعله مدیریت شود. در قراردادهای صادراتی، افزودن بندهای مربوط به LOQ هدف برای آفت‌کش‌های کلیدی (مثلاً گلیفوسات/گلایفوسیت و گلوفوسینات) به همراه الزامات MOSH/MOAH، شفافیت و پذیرش را افزایش می‌دهد.

Traceability، مستندسازی و الزامات انطباق

اصل فنی: طبق Reg (EC) 178/2002، ردیابی «یک گام قبل/یک گام بعد» الزامی است. خریداران اروپایی معمولاً سیستم‌های HACCP، ISO 22000 یا FSSC 22000 را برای کارخانه، و مدارک کامل بچ‌ها از مزرعه تا تانکر انتظار دارند. بسته مستندات شامل CoA مستقل (Third‑party)، بیانیه Non‑GMO، آلرژن، بیانیه 3‑MCPD/GE، PAH، MOSH/MOAH، گواهی مبدأ، و در صورت درخواست مشتری، بیانیه‌های پایداری و اخلاق تأمین است.

سناریوی ایران: ردیابی از مزرعه تا تانکر

استقرار کد یکتا برای هر مزرعه/خوشه، ثبت تاریخچه عملیات (کوددهی/سم‌پاشی)، نمونه‌برداری ورود دانه به سیلو، و ایجاد «مسیر سند» تا تولید روغن خام و تصفیه نهایی، پایه ردیابی است. در بارگیری، صدور CoA با امضای آزمایشگاه معتبر ISO/IEC 17025 و الصاق لاک‌و‌مهر پلمب به تانکر/فلکسی‌تانک در کنار ثبت دمای محصول و PV لحظه بارگیری، در بازرسی مقصد تعیین‌کننده است.

بسته‌بندی، لیبلینگ و لجستیک حمل

اصل فنی: برای صادرات به اروپا، سه قالب رایج است: فله در فلکسی‌تانک 20 فوت، ISO‑Tank و بسته‌های صنعتی (IBC، درام 190–200 کیلوگرم). انتخاب باید با توجه به فاصله، فصل و حساسیت اکسیداسیون انجام شود. نیتروژن‌زنی، انتخاب لاینر با ممانعت بالا نسبت به اکسیژن و پاکیزگی درجه غذایی تانکر ضروری است. لیبلینگ باید مطابق Reg (EU) 1169/2011 باشد: نام محصول، کشور مبدأ (Iran)، خلوص/نوع تصفیه، شماره بچ/تاریخ تولید/انقضا، شرایط نگهداری، وزن خالص، و در صورت لزوم بیانیه Non‑GMO.

سناریوی ایران: کنترل پیش از ارسال

پیش از بارگیری، بازبینی وضعیت سیل و گواهی شست‌وشوی تانکر (Wash Certificate) الزامی است. در قرارداد، مشخصات دقیق لاینر، دمای بارگیری، حد PV مجاز در روز بارگیری، و الزام به ثبت‌نگاری دما/موقعیت طی حمل قید شود. برای مسیرهای طولانی‌تر، ISO‑Tank با پوشش حرارتی و نیتروژن‌بالشتک، کاهش ریسک اکسیداسیون را به‌دنبال دارد.

جدول فنی محدوده‌های قابل قبول برای بازار اروپا

درک محدوده‌های فنی زیر برای تنظیم مشخصات قراردادی و جلوگیری از توقف محموله در گمرک یا رد در سایت خریدار حیاتی است. این بازه‌ها به عرف خریداران اروپایی و منابع مرجع صنعتی/استانداردی مانند Codex و چارچوب‌های مقرراتی اتحادیه اروپا استناد دارند. پیشنهاد می‌شود مقادیر هدف (Target) محافظه‌کارانه‌تر از حدود حداکثری تنظیم شوند تا حاشیه ایمنی در حمل ایجاد گردد.

چک‌لیست اقدامات کلیدی برای هم‌ترازی با معیارهای EU

1. انتخاب رقم: فقط ارقام کم‌اروسیک کانولا؛ ثبت منبع بذر و گواهی رقم.
2. پایش سموم: IPM مزرعه، ثبت مصرف، رعایت PHI، نمونه‌برداری مرحله‌ای و آزمون LC‑MS/MS.
3. خشک‌کردن و انبارش: رسیدن رطوبت به حد ایمن، پایش دما/رطوبت، تفکیک بچ‌ها.
4. کنترل فرآیند کارخانه: اختلاط هدفمند، تصفیه با خاک کم‌فلزات، کنترل دما/زمان بی‌بو‌سازی.
5. Traceability: کدگذاری بچ از مزرعه تا تانکر، سند مسیر، ERP/PLM و آرشیو دیجیتال.
6. آزمایش‌های پیش از بارگیری: PV، AV، TOTOX، رطوبت/ناخالصی، PAH، MOSH/MOAH، 3‑MCPD/GE.
7. انتخاب نوع حمل: فلکسی‌تانک/ISO‑Tank با لاینر مناسب، نیتروژن‌زنی، گواهی شست‌وشو.
8. مدیریت اسناد: CoA مستقل، Non‑GMO Statement، آلرژن، گواهی مبدأ، MSDS، برچسب مطابق 1169/2011.
9. بازرسی شخص ثالث: پیش از حمل (PPI) و بازرسی بارگیری با نمونه مهری.
10. شرط قراردادی: درج حدود هدف، روش‌های آزمون، معیار پذیرش/رد و فرآیند رسیدگی به عدم انطباق.

نکته عملی: اختلاف‌های کوچک در PV یا مقادیر مرزی بقایای سموم می‌تواند در مقصد به رد محموله بیانجامد. طراحی «حاشیه ایمنی» در مشخصات فنی و بسته‌بندی هوشمند، هزینه‌ای کم‌تر از توقف یا بازگردانی محموله دارد.

پرسش‌های متداول

حد قابل قبول اسید اروسیک برای فروش در اروپا چقدر است؟

اکثر خریداران اروپایی برای روغن خوراکی کلزا سقف ≤2٪ را در قرارداد قید می‌کنند و برای کاربردهای حساس‌تر مانند تغذیه نوزادان، حدود سخت‌گیرانه‌تری (مثلاً ≤0.4٪) درخواست می‌شود. توصیه می‌شود انتخاب رقم کم‌اروسیک و جلوگیری از اختلاط دانه‌های قدیمی، در مزرعه و سیلو کاملاً اجرا شود و مقدار اروسیک با GC‑FID پایش گردد.

برای کنترل اکسیداسیون در حمل دریایی چه اقداماتی مؤثرتر است؟

نیتروژن‌زنی به فضای خالی، استفاده از فلکسی‌تانک/ISO‑Tank با لاینر کم‌نفوذ اکسیژن، پرکردن تا حد بهینه، کنترل دمای بارگیری، و محدود کردن زمان توقف در بنادر گرم. ثبت دما و صدور گزارش مسیر حمل (دیتالاگر) به همراه شرط PV ≤5 meq O2/kg در لحظه تحویل، ریسک را به‌طور چشمگیری کم می‌کند.

کدام اسناد کیفی برای خریدار اروپایی مهم‌تر است؟

علاوه بر CoA مستقل، بسیاری از خریداران بیانیه Non‑GMO، گزارش LC‑MS/MS بقایای سموم، نتایج PAH و MOSH/MOAH، و بیانیه 3‑MCPD/GE را مطالبه می‌کنند. استقرار HACCP/ISO 22000 یا FSSC 22000 و ردیابی مطابق Reg (EC) 178/2002 نیز برای ارزیابی تأمین‌کننده و Audit حیاتی است.

وضعیت GMO در روغن کلزای صادراتی چگونه باید اعلام شود؟

در اتحادیه اروپا، آلودگی تصادفی بالاتر از 0.9٪ نیازمند برچسب‌گذاری GMO است. بسیاری از خریداران اروپایی ترجیح می‌دهند بیانیه Non‑GMO دریافت کنند و ممکن است آزمون PCR مستقل را مطالبه کنند. بنابراین جداسازی زنجیره تأمین و مستندسازی منبع بذر در ایران اهمیت بالایی دارد.

آیا همه محموله‌ها نیاز به ISO‑Tank دارند؟

خیر. برای مسیرهای کوتاه‌تر یا محموله‌های اقتصادی، فلکسی‌تانک استاندارد با لاینر مناسب و نیتروژن‌زنی کفایت می‌کند. اما در مسیرهای طولانی، فصول گرم یا پروژه‌های با ریسک کیفیت بالاتر، ISO‑Tank به‌دلیل کنترل بهتر و اثبات‌پذیر بودن پاکیزگی تانک، انتخاب مطمئن‌تری است.

جمع‌بندی: از «کالای خام» تا «Export‑Grade» با نگاه زنجیره‌ای

کیفیت روغن کلزا برای بازار اروپا حاصل جمع تصمیم‌های انباشته در مزرعه، سیلو، کارخانه و لجستیک است. ارقام کم‌اروسیک، مدیریت دقیق تغذیه و حفاظت گیاهی، برداشت به‌موقع و خشک‌کردن استاندارد، پروفایل اسیدهای چرب مطلوب و اندیس ید پایدار را تضمین می‌کنند. در کارخانه، انتخاب راهبرد اختلاط، تصفیه تمیز و کنترل دما/زمان بی‌بو‌سازی، شاخص‌های PV/AV/TOTOX را در محدوده امن نگه می‌دارد. در سطح ایمنی، پایش بقایای سموم طبق Reg (EC) 396/2005 و آلاینده‌ها مطابق (EU) 2023/915 به‌همراه پایش MOSH/MOAH و 3‑MCPD/GE، ریسک رد محموله را کاهش می‌دهد. بسته‌بندی فنی (فلکسی‌تانک یا ISO‑Tank با لاینر مناسب) و نیتروژن‌زنی، کیفیت را تا مقصد محافظت می‌کند.

در بُعد انطباق، Traceability مطابق Reg (EC) 178/2002، استقرار HACCP/ISO 22000 و پرونده مستندات کامل (CoA مستقل، Non‑GMO، PAH، MOSH/MOAH، 3‑MCPD/GE) معیارهای اعتماد خریدار را برآورده می‌سازد. با تعریف حدود قراردادی روشن (اسید اروسیک ≤2٪، PV ≤5 meq O2/kg و…) و پیش‌بینی «حاشیه ایمنی»، صادرات پایدارتر و کم‌ریسک‌تری شکل می‌گیرد. فرصت ایران در ارتقای روغن کلزا از سطح کالای خام به «Export‑Grade» زمانی محقق می‌شود که مدیریت کیفیت، از بذر تا پلمب تانکر، یکپارچه دیده شود؛ چنین نگاهی نه‌تنها پذیرش محموله را تضمین می‌کند، بلکه جایگاه برند ایرانی را در زنجیره ارزش بین‌الملل تقویت می‌نماید.

همکاری حرفه‌ای برای آمادگی صادراتی

اگر به‌دنبال بسته کامل «آماده‌سازی برای اروپا» در روغن کلزا هستید—از انتخاب رقم و مدیریت مزرعه تا پایش آزمایشگاهی، تصفیه، بسته‌بندی فله و طراحی مستندات—می‌توانید روی تجربه اوان تجارت حساب کنید. این مجموعه با شبکه تأمین شفاف، کنترل کیفیت مبتنی بر استاندارد و شناخت عملی از الزامات EU، ریسک رد محموله را کاهش داده و مسیر دسترسی به بازار را هموار می‌کند. برای برنامه‌ریزی محموله آزمایشی و تدوین مشخصات قراردادی، با تیم تخصصی ما در تماس باشید.