فرآوردههای کمتر دیدهشده زنبورعسل یعنی برهموم (Propolis)، ژل رویال (Royal Jelly) و موم طبیعی (Beeswax) سهم قابلتوجهی در ارزش افزوده زنجیره عسل دارند؛ سهمی که در ایران اغلب بهدلیل تمرکز بر عسل خوراکی نادیده گرفته میشود. این سه محصول، بهدلیل تنوع کاربرد در صنایع غذایی، مکملهای سلامتمحور، دارویی و آرایشی، میتوانند سبد محصول صادرکنندگان ایرانی را تکمیل و ریسک وابستگی به یک قلم کالا را کاهش دهند.
نگاه بازارهای هدف به این فرآوردهها حرفهای و استانداردمحور است: کنترل آلودگی، ردیابی (Traceability)، یکپارچگی سردزنجیره برای ژل رویال، و الزامات برچسبگذاری و اسناد کیفی برای دسترسی به بازار (Market Access). در این مقاله با رویکرد عملی، از زنبورستان تا کارگاه فرآوری و بستهبندی، الزامات فنی، استانداردها و مسیر ورود به بازارهای اتحادیه اروپا، آمریکای شمالی و GCC را مرور میکنیم و نشان میدهیم چگونه با یک طراحی محصول هوشمند، برهموم، ژل رویال و موم میتوانند به «سبد مکمل» صادراتی ایران تبدیل شوند.
از زنبورستان تا کارگاه؛ تولید و برداشت اصولی برهموم، ژل رویال و موم
شیوههای برداشت در زنبورستان
برهموم از لبه قابها و دریچههای کندو با تلههای مخصوص Propolis Trap جمعآوری میشود. زمان برداشت بهتر است در اواخر تابستان و پاییز انجام شود تا محتوای رزینی بالاتر باشد. ژل رویال با تکنیکهای ملکهگیری و پیوند لارو در فواصل ۷۲ ساعته برداشت میشود؛ هرگونه تأخیر به افت ۱۰‑HDA (شاخص کیفی رایج ژل رویال) میانجامد. موم از ذوب شانهای کهنه و کلوخهای مومی پس از استحصال عسل بهدست میآید و باید سریعاً از منابع آلودگی و پارافینهای ارزان دور نگه داشته شود.
تفکیک و پیشتیمار
– برهموم: الک اولیه برای حذف تراشههای چوب و گرد و خاک؛ نگهداری کوتاهمدت در دمای ۴–۸ درجه جهت سختشدن و خردایش آسانتر.
– ژل رویال: انتقال فوری به یخچال ۰–۵ درجه؛ برای صادرات طولانیتر، انجماد زیر −۱۸ درجه یا فرآوری به پودر فریز-دراید (Freeze-dried).
– موم: فیلتراسیون گرم (Hot Filtration) و تهنشینی؛ جداسازی موم سفید (Cera Alba) و زرد (Cera Flava) بر اساس نیاز بازار.
فرآوری و ذخیرهسازی؛ مدیریت دما، آلودگی و استانداردهای GMP/HACCP
گزینههای فرآوری
– برهموم: استخراج با اتانول خوراکی ۶۵–۷۰٪، گلیسرول یا CO₂ فوق بحرانی برای تهیه عصاره استاندارد؛ کنترل حلال باقیمانده مطابق راهنماهای ایمنی غذایی کشور مقصد. استانداردسازی بر اساس کل پلیفنول/فلاونوئید کل یا مارکرهای گیاهی منطقهای توصیه میشود.
– ژل رویال: فریز-درای برای تولید پودر با پایداری دمایی بالاتر؛ بستهبندی در ساشههای آلومینیومی چندلایه با نیتروژن کمک میکند تخریب اکسیداتیو کاهش یابد.
– موم: ریختهگری به بلوک، شیت بنیاد (Foundation Sheets) یا پلت؛ فیلتراسیون ریزدانه برای حذف ذرات و تقلیل بو.
شرایط نگهداری و بهداشت
– ژل رویال تازه: ۰–۵°C برای حمل کوتاهمدت و ≤ −۱۸°C برای انبارداری؛ استفاده از یخ خشک/ژلپک و دیتالاگر دما در محمولههای صادراتی ضروری است.
– برهموم خام/عصاره: محیط خنک، خشک و تاریک؛ ظروف شیشهای تیره یا پلیمر چندلایه مقاوم به نور.
– موم: دمای محیط کنترلشده (۱۵–۲۵°C)، دور از نور مستقیم و بوهای جذبشونده.
کارگاه باید مبتنی بر GMP و HACCP و ایزو ۲۲۰۰۰ باشد؛ سطوح تماس، ابزار و فیلترها باید Food-grade بوده و برنامه تمیزکاری و ضدعفونی مستند داشته باشد.
کیفیت و آزمونها؛ شاخصهای شیمیایی، میکروبی و باقیماندهها برای Market Access
پارامترهای کلیدی برهموم
– پروفایل رزینی/مومی، فلاونوئید کل، خاکستر و فلزات سنگین؛ باقیمانده حلال برای عصارهها؛ آزمون آلودگی میکروبی (TAMC/TYMC).
– ریسک تقلب: رقیقسازی با رزینهای ارزان یا موم صنعتی؛ غربالگری با FTIR/GC-MS توسط آزمایشگاههای معتبر (ISO/IEC 17025) توصیه میشود.
پارامترهای کلیدی ژل رویال
– ۱۰‑HDA بهعنوان مارکر کیفی، نسبت پروتئین/قند، pH، بار میکروبی و عدم وجود آنتیبیوتیکها (نظیر کلرامفنیکل و نیتروفورانها که در بسیاری از بازارها عملاً «عدم مجاز» دارند). کنترل سموم دفع آفات در صورت برداشت از مناطق با مصرف بالا ضروری است.
پارامترهای کلیدی موم
– نقطه ذوب، نسبت استرها/هیدروکربنها، رنگ (Lovibond)، بو/طعم، فلزات سنگین و آزمون تقلب با پارافین/مومهای صنعتی. برای کاربردهای آرایشی، آزمون PAH و آلایندههای آلی پایدار اهمیت دارد.
مرجعهای مقرراتی معمول شامل Codex، EFSA/EU، FDA/US و استانداردهای ملی/منطقهای GCC است. پیش از حمل، صدور گواهی آنالیز (CoA) با لاگ ردیابی، تضمینکننده پذیرش محموله خواهد بود.
کاربردهای صنعتی؛ از غذایی تا مکمل، دارویی و آرایشی
غذایی و مکملهای سلامتمحور
ژل رویال پودر، در نوشیدنیهای کارکردی، گامی/ژلی، کپسول و پودرهای فوری استفاده میشود؛ ادعاهای سلامتی باید مطابق قوانین مقصد و بدون گزافهگویی تنظیم شود. برهموم بهصورت عصاره الکلی/گلیسیرینه در قطرههای خوراکی، اسپری گلو و قرصهای مکیدنی بهکار میرود. موم در پوششدهی خوراکیها (Coating)، آدامس و بهعنوان عامل رهاسازی در برخی فرمولها کاربرد دارد.
آرایشی، بهداشتی و دارویی
– موم زنبورعسل بهعنوان بافتساز در بالمها، کرمها، رژ و شمعهای معطر استاندارد است. ثبات رنگ/بو و عدم آلودگی برای برندهای پریمیوم حیاتی است.
– برهموم در دهانشویهها و محصولات مراقبت دهان کاربرد دارد؛ در اتحادیه اروپا ممکن است بهعنوان ماده آلرژن بالقوه نیازمند هشدار باشد.
– ژل رویال در ماسکهای ورقهای و Ampouleهای پوستی استفاده میشود؛ در ادعاهای ضدچروک باید از عبارات مطابق مقررات لاین آرایشی مقصد بهره برد.
بستهبندی و برچسبگذاری صادراتی؛ Traceability، اطلاعات اجباری و پایداری بسته
طراحی بسته مقاوم به نور و دما
– ژل رویال: شیشه قهوهای کوچک یا ویالهای نفوذناپذیر به نور، یا ساشه آلومینیومی چندلایه برای پودر؛ استفاده از جعبه مقوایی با Thermal Liner در حمل هوایی مفید است.
– برهموم/عصاره: بطری شیشهای تیره یا HDPE Food-grade با سیل القایی (Induction Seal)؛ قطرهچکان برای B2C و گالنهای ۵–۲۰ کیلو برای B2B.
– موم: بلوکهای ۵–۲۵ کیلو در کارتن با لاینر پلیاتیلن؛ برای شیت بنیاد، بستهبندی مسطح با ورق جداکننده و بند ضدضربه.
الزامات برچسبگذاری
اطلاعات اجباری شامل نام محصول، خلوص/شکل ارائه (خام/عصاره/پودر)، وزن خالص، کشور مبدأ، تاریخ تولید/انقضا، شرایط نگهداری، کد بچ/ردیابی، اطلاعات تماس و هشدارهای آلرژی احتمالی است. در EU مقررات 1169/2011، در آمریکا 21 CFR و در GCC استانداردهای GSO برای برچسبگذاری حاکماند. درج GTIN، بارکد GS1 و QR برای دسترسی به CoA و سوابق Traceability توصیه میشود.
Market Access، HS Code و مدارک صادراتی
HS Code و طبقهبندی گمرکی
– Beeswax: معمولاً در فصل 1521 طبقهبندی میشود (Beeswax, other waxes).
– Royal Jelly: در بسیاری از کشورها ذیل 0410 (محصولات خوراکی منشأ حیوانی – غیرمشمول جای دیگر) طبقه میشود؛ برای پودر فریز-دراید نیز همین ردیف رایج است.
– Propolis: بهصورت عملی بین 0410 و 1302 (عصارهها و صمغهای طبیعی) طبقه میشود؛ بسته به شکل عرضه (خام/عصاره) و مقصد ممکن است متفاوت باشد. تأیید نهایی HS Code با کارگزار گمرکی مقصد ضروری است.
مدارک و گواهیهای رایج
گواهی مبدأ، فاکتور و پکینگلیست، گواهی بهداشت/سالمونلا و آنتیبیوتیک (Health Certificate) از مراجع ذیصلاح، CoA با امضای آزمایشگاه مورد تأیید (ISO 17025)، گواهی حلال برای GCC، اظهارنامه ایزو ۲۲۰۰۰/HACCP، MSDS برای کاربردهای صنعتی و در صورت نیاز گواهیهای سازگاری با الزامات EFSA/FDA. برای B2C، ثبت برچسب و در برخی کشورها Free Sale Certificate اهمیت دارد.
جدول مقایسه فنی محصولات و الزامات بازار
| محصول | کد HS پیشنهادی | شکلهای عرضه رایج | شرایط نگهداری | کاربردهای اصلی | آزمونهای کلیدی | حساسیتهای مقرراتی |
|---|---|---|---|---|---|---|
| برهموم (Propolis) | 0410 یا 1302 | خام، عصاره الکلی/گلیسیرینه، پودر | خنک، خشک، دور از نور | قطره/اسپری دهانی، مکمل، دهانشویه | فلاونوئید کل، فلزات سنگین، حلال باقیمانده، میکرو | کنترل تقلب، محدودیت حلال، ادعاهای سلامت |
| ژل رویال (Royal Jelly) | 0410 | تازه، منجمد، پودر فریز-دراید | ۰–۵°C یا ≤ −۱۸°C | مکمل، نوشیدنی کارکردی، کپسول | ۱۰‑HDA، میکروبی، آنتیبیوتیک، سموم | سردزنجیره، ثبت برچسب، ادعاهای محدود |
| موم زنبورعسل (Beeswax) | 1521 | بلوکی، پلت، شیت بنیاد | ۱۵–۲۵°C، دور از نور و بو | آرایشی، شمع، پوشش خوراکی | نقطه ذوب، پروفایل استر، پارافین/PAH | ایمنی آرایشی، آلایندههای آلی، تقلب |
این جدول دید سریع از تفاوتهای فنی و مقرراتی سه محصول ارائه میدهد. نکته کلیدی آن است که ژل رویال حساسترین زنجیره را دارد و بیشترین ارزش افزوده را در فرم پودر میسازد؛ برهموم برای Market Access نیازمند تعریف مارکرهای کیفی و مدیریت باقیمانده حلال است؛ و موم، با آزمون تقلب و ثبات حسی، پایدارترین سبد B2B را پوشش میدهد.
چکلیست آمادهسازی و مدیریت چالشها در ایران
چکلیست عملی صادرکنندگان
- قرارداد برداشت استاندارد با زنبورداران دارای پروانه و SOP مکتوب برای بهداشت و جداسازی.
- انتخاب مسیر فرآوری: برهموم (خام/عصاره)، ژل رویال (تازه/پودر)، موم (بلوکی/شیت) بر اساس مقصد.
- انعقاد قرارداد با آزمایشگاه معتبر ISO 17025 برای آزمونهای فلزات، آنتیبیوتیک، میکروبی و مارکرها.
- تکمیل Traceability: کد بچ، QR به CoA، مستندات خرید و نقشه زنبورستانها.
- طراحی بسته صادراتمحور: مواد چندلایه، سیل القایی، مقاومت به نور/رطوبت و برچسب چندزبانه.
- توافق HS Code و پیشتأیید برچسب با کارگزار گمرکی مقصد؛ آمادهسازی گواهی حلال برای GCC.
- پروتکل لجستیک: دیتالاگر دما، ژلپک/یخ خشک، اینشورنس حمل و برنامه تحویل سردخانهای.
چالشها و راهحلهای پیشنهادی
- سردخانه و حمل ژل رویال: استفاده از باکسهای ایزوله و انتخاب پرواز مستقیم؛ برای مسیرهای طولانی، تبدیل به پودر فریز-دراید.
- نوسان کیفیت برهموم: استانداردسازی با مارکرهای شیمیایی و Blend منطقهای با حفظ Traceability.
- تقلب در موم: غربالگری روتین FTIR/DSC و قرارداد کیفیت با بند جریمه.
- ریسک رد محموله بهدلیل آنتیبیوتیک: آموزش زنبورداران، پایش دورهای و سیاست «عدم مصرف» داروییهای ممنوعه.
- برچسبگذاری: ماکاپ چندبازاره و بازبینی حقوقی برچسب قبل از چاپ تیراژ.
جمعبندی تحلیلی؛ سبد مکمل صادراتی با ریسک کمتر و حاشیه سود بالاتر
بازار جهانی محصولات کندو در حال بلوغ است؛ رشد عسل خوراکی در برخی بازارها کند شده اما تقاضا برای مشتقات تخصصی با ارزش افزوده بالا (خصوصاً ژل رویال پودری و عصارههای استاندارد برهموم) روندی صعودی دارد. برای ایران، که از تنوع اقلیمی و شبکه وسیع زنبورداران برخوردار است، تبدیل این سه محصول به سبد مکمل صادراتی سه مزیت میسازد: اول، تنوع درآمد و کاهش ریسک؛ دوم، ورود به کانالهای B2B با قراردادهای بلندمدت؛ سوم، جایگاهسازی ایران بهعنوان تأمینکننده قابلاعتماد مواد اولیه طبیعی در صنایع غذایی، آرایشی و مکمل.
نقطه افتراق راهبردی در «کیفیتپایه» و «مطابقتپذیری مقرراتی» است. برای ژل رویال، موفقیت به مدیریت سردزنجیره و تبدیل به پودر پایدار بستگی دارد. برهموم، با تعریف استانداردهای مارکر (مانند فلاونوئید کل یا مارکرهای منطقهای) و کنترل باقیمانده حلال، پتانسیل ورود به برندهای مکمل را دارد. موم نیز با تضمین عدم تقلب و ثبات حسی، بازار آرایشی و شمع را تأمین میکند. مطابقت با EFSA/FDA، برچسبگذاری شفاف و Traceability دیجیتال، «مجوز اجتماعی ورود» به خردهفروشیهای مدرن و پلتفرمهای آنلاین را فراهم میکند.
از منظر اجرایی، پیشنهاد میشود صادرکننده ایرانی مسیر دوگانه را دنبال کند: ۱) قراردادهای B2B مواد اولیه با برندهای بینالمللی (عصاره برهموم استاندارد، موم پالایششده، پودر ژل رویال)، ۲) بستهبندیهای B2C محدود اما پریمیوم برای بازارهای ایرانیان خارج از کشور با تکیه بر داستانسرایی منشأ ایرانی. موفقیت این مسیر با یکپارچگی آزمایشگاهی، مستندسازی و لجستیک سردخانهای تضمین میشود.
پرسشهای متداول
آیا صادرات ژل رویال تازه بدون فریزکردن ممکن است؟
بله، برای مسیرهای کوتاهمدت و پرواز مستقیم با کنترل دمای ۰–۵°C و استفاده از یخ خشک/ژلپک و دیتالاگر، امکانپذیر است. بااینحال، ریسک نوسان دما و کاهش ۱۰‑HDA وجود دارد. برای مسیرهای طولانی یا توقفهای ترانزیتی، تبدیل به پودر فریز-دراید با بستهبندی چندلایه بهترین گزینه Market Access است.
عصاره برهموم با اتانول برای صادرات به GCC یا آمریکا مشکلی دارد؟
بهطور کلی مجاز است اما باید از اتانول خوراکی و حلال باقیمانده در محدوده مجاز استفاده شود. در بازارهای حلال، شفافسازی منبع حلال و ارائه گواهی حلال توصیه میشود. در آمریکا، برچسب باید فاقد ادعاهای درمانی باشد و استانداردهای 21 CFR رعایت شود.
چگونه میتوان از تقلب موم با پارافین جلوگیری کرد؟
قرارداد کیفیت با بندهای صریح ضدتقلب، نمونهبرداری تصادفی هر پارت و آزمونهای FTIR/DSC بهترین روشاند. خرید از زنجیرههای ردیابیشده و نگهداری سوابق تأمینکننده به کاهش ریسک کمک میکند. ثبت نتایج در CoA و ارجاع به آزمایشگاه معتبر ISO 17025 ضروری است.
کدام شکل ژل رویال برای ورود به خردهفروشی اروپا مناسبتر است؟
پودر فریز-دراید در ساشه/کپسول، بهدلیل پایداری و سهولت حمل، گزینهای کمریسکتر است. با رعایت EU 1169/2011 در برچسبگذاری، درج هشدار آلرژنهای احتمالی و پرهیز از ادعاهای پزشکی، میتوان مسیر ثبت و پذیرش را تسهیل کرد.
برای اخذ پذیرش آزمایشگاهی در EU چه مدارکی لازم است؟
نتایج آزمون از آزمایشگاه دارای تایید صلاحیت ISO/IEC 17025، شامل فلزات سنگین، آنتیبیوتیکها، میکروبی و مارکرهای محصول، بههمراه روش آزمون و حد تشخیص. پیوست CoA به پک اسناد (Invoice/Packing List/Health Certificate/COO) توصیه میشود.
اوان تجارت با شبکهای پیوسته از زنبورداران و کارگاههای فرآوری، طراحی محصول صادراتمحور و کنترل کیفیت مرحلهبهمرحله، راه ورود پایدار به بازارهای جهانی را هموار میکند. برای پیوستن به این زنجیره و توسعه سبد فرآوردههای طبیعی ایران در جهان، از وبسایت اوان تجارت بازدید کنید.
