کنجاله و کیک دانهای؛ فرصت پنهان صادرات به صنایع خوراک دام
کنجاله و کیک دانهای در ایران حاصل زنجیره روغنکشی از دانههایی چون کلزا، سویا، کنجد و آفتابگردان است. طی سالهای اخیر با توسعه کشت کلزا و افزایش ظرفیت روغنگیری، حجم قابلتوجهی از این «باقیمانده فرآوری» در کشور تولید میشود؛ محصولی که اگرچه گاه بهعنوان کالای فرعی دیده میشود، اما از نظر ارزش تغذیهای و اقتصادی میتواند به یک جریان سودآور در صادرات خوراک دام و طیور تبدیل شود.
در سطح جهانی، تقاضا برای پروتئینهای گیاهی در جیره دام، تحت فشار هزینههای واردات ذرت و سویا، اهداف پایداری و محدودیتهای آنتیبیوتیکی رو به رشد است. بازارهای EU و GCC بهدنبال منابع مطمئن، سازگار با استانداردهای Feed Safety و دارای Traceability شفاف هستند. در این میان، کنجاله و کیک دانهای ایران بهواسطه تنوع اقلیمی و نزدیکی جغرافیایی به GCC، از مزیت رقابتی حمل و هزینه برخوردار است.
با وجود این پتانسیل، ظرفیت صادراتی ایران بهطور کامل بالفعل نشده است. دلایلی چون نوسان کیفیت، رطوبت و کپکزدگی در انبارش، ضعف مستندسازی و عدم تطبیق با الزامات HS Code و مدارک بازار مقصد، دسترسی به Market Access پایدار را محدود میکند. راهحل، گذار از نگاه کالامحور به مدیریت علمی فرآیند، استانداردسازی و شفافیت اسناد است؛ یعنی تبدیل کنجاله به محصول «Export-Grade».
- نکات برجسته: مزیت رقابتی در نزدیکی به GCC، امکان استانداردسازی بر پایه HACCP، ظرفیت تنوعبخشی جیرهها، و قابلیت ردیابی تا مزرعه.
- چالش اصلی: کنترل رطوبت/سموم قارچی و ارائه مدارک سازگار با EU Feed Regulations و Codex.
- راهحل: اجرای Feed Safety Plan، نمونهبرداری ISO، COA معتبر، و بستهبندی مقاوم در اقلیم گرم.
ترکیب تغذیهای و مزیتهای رقابتی کنجالهها
کلید موفقیت در صادرات کنجاله و کیک دانهای، شناخت ترکیب تغذیهای و قابلیت جایگزینی آنها در جیره دام و طیور است. شاخصهای اصلی شامل پروتئین خام، فیبر خام، چربی باقیمانده، پروفایل اسیدهای آمینه (خصوصاً لیزین، متیونین و سیستئین)، مواد ضدتغذیهای (مثل گلوکوزینولات در کلزا و مهارکننده تریپسین در سویا) و قابلیت هضم است. فرآیند روغنگیری (استخراج با حلال vs. سردپرس) و پوستگیری دانه، این شاخصها را بهطور معنیدار تغییر میدهد.
شاخصهای کلیدی تغذیهای
- پروتئین خام: از حدود 28–36٪ در آفتابگردان تا 44–48٪ در کنجاله سویا متغیر است.
- فیبر خام: تحتتأثیر میزان پوست؛ د-هولینگ مناسب بهویژه در آفتابگردان و کلزا، فیبر را کاهش میدهد.
- چربی باقیمانده: در «کیک» (cold press) بالاتر از «کنجاله» (solvent-extracted) است و انرژی بیشتری به جیره میدهد.
- اسیدهای آمینه: سویا لیزین بالاتری دارد؛ کلزا با تراز متیونین/سیستئین جذاب است؛ کنجد متیونین مطلوبی دارد اما باید آفلاتوکسین کنترل شود.
- قابلیت هضم: تابع کیفیت حرارتدهی، اندازه ذرات و بار میکروبی است؛ «پخت بیشازحد» میتواند لیزین را غیرقابلدسترس کند.
معیارهای کیفیت و Feed Safety برای Market Access به EU و GCC
بازارهای EU و GCC در خرید کنجاله به شاخصهای فنی و اسنادی مشخصی تکیه میکنند. از منظر کیفیت، محدودههای قراردادی رایج شامل رطوبت ≤ 10–12٪، پروتئین مطابق نوع محصول، فیبر و خاکستر کنترلشده، اندازه ذره یکنواخت و عدم وجود ناخالصی فیزیکی (فلزات، شن) است. از منظر ایمنی، استانداردهای اتحادیه اروپا (مانند Directive 2002/32/EC و توصیههای EFSA) روی حد مجاز سموم قارچی (بهویژه Aflatoxin B1)، وجود نداشتن سالمونلا در 25 گرم نمونه، و حدود فلزات سنگین تاکید دارند. در GCC نیز الزامات نزدیک به Codex Alimentarius و استانداردهای ملی (مانند SASO، ESMA) اجرا میشود.
- HACCP برای خوراک دام و اجرای Prerequisite Programs (GMP، GHP) در خط روغنکشی و بستهبندی.
- Traceability سرتاسری: شماره بچ/لات، تاریخ تولید، کد سیلو/منبع دانه، و نگهداری سوابق مطابق الزامات ردیابی.
- HS Code: سویا 2304؛ بادامزمینی 2305؛ سایر کنجالهها (کلزا، آفتابگردان، کنجد) 2306. درج صحیح HS بر اسناد حمل برای تسهیل تشریفات گمرکی ضروری است.
- استانداردسازی اسناد: گواهی آنالیز (COA) از آزمایشگاه معتبر، MSDS مربوط به Feed، و در صورت درخواست مشتری، اعلامیه GMO/Non-GMO.
کنترل آلودگی میکروبی و سموم قارچی؛ نقطه تمایز Export-Grade
بزرگترین ریسک در کنجالهها برای بازارهای ممتاز، سموم قارچی (بهویژه آفلاتوکسین در کنجد و آفتابگردان) و آلودگیهای میکروبی است. مدیریت ریسک باید از مزرعه تا سیلو و کارخانه آغاز شود: برداشت بهموقع، خشککردن تا رطوبت هدف، نظافت دانه، جدایش دانههای آسیبدیده، کنترل دما و رطوبت سیلو، و پایش دورهای با روشهای معتبر (HPLC یا LC-MS/MS) برای AFB1، DON و ZEA. پس از روغنگیری، خشککردن ملایم تا رطوبت ایمن، عبور از آهنربا/فلزیاب، و بستهبندی با مانع رطوبتی انجام شود.
«راهنمای Codex برای خوراک دام (CAC/RCP 54) تاکید میکند که پایش منظم آلایندهها و ثبت سوابق، پیشنیاز دسترسی پایدار به بازارهای بینالمللی است.»
- حد راهنمای قراردادی رایج: Aflatoxin B1 در ماده اولیه خوراک ≤ 20 µg/kg (با توجه به EU Feed Regulations و نوع مصرف).
- کنترل سالمونلا: عدم وجود در 25 g نمونه؛ اجرای برنامه بهداشت تجهیزات و کنترل آلودگیمتقاطع.
- انبارش: دمای 15–25°C، RH < 65٪، چیدمان پالت روی کفپالت با گردش هوا و استفاده از دسیکانت در کانتینر برای اقلیم گرم.
جدول فنی مقایسه کنجالهها و کاربرد پیشنهادی در جیره
هدف از جدول زیر، ارائه تصویری فشرده از ویژگیهای تغذیهای و کاربرد معمول هر کنجاله برای مذاکره فروش و تنظیم مشخصات قراردادی است. مقادیر، دامنههای تقریبی رایج در منابع صنعتیاند و بسته به رقم، فرآیند (solvent/cold press)، پوستگیری و کیفیت دانه تغییر میکنند. صادرکننده باید قبل از عقد قرارداد، COA بچ واقعی را بهروزرسانی و روی همین اعداد با تلورانس قابلقبول توافق کند.
| نوع کنجاله/کیک | پروتئین خام (%) | فیبر خام (%) | چربی باقیمانده (%) | کاربرد پیشنهادی در جیره |
|---|---|---|---|---|
| سویا (solvent, dehulled) | 44–48 | 3–7 | 1–2 | مرغ گوشتی/تخمگذار 10–25٪؛ نشخوارکنندگان 5–15٪؛ منبع لیزین بالا |
| کلزا/رپسیید (solvent) | 36–40 | 11–13 | 2–4 | گاو شیری/گوشتی 10–20٪؛ طیور 5–12٪ با کنترل گلوکوزینولات |
| کنجد (cake, cold press) | 34–40 | 6–9 | 8–12 | نشخوارکنندگان 8–15٪؛ طیور 5–10٪؛ متیونین خوب، حساس به آفلاتوکسین |
| آفتابگردان (با پوست، solvent) | 28–36 | 18–25 | 1–2 | گاو/گوسفند 10–20٪؛ طیور 5–10٪؛ با د-هولینگ، قابلیت هضم بهتر |
چکلیست آمادهسازی کنجاله و کیک دانهای برای صادرات
- خشککردن و رطوبت: هدف قراردادی ≤ 10–12٪. اندازهگیری با رطوبتسنج کالیبره روی هر بچ. کنترل دمای محصول قبل از کیسهگیری.
- انبارش: RH < 65٪، گردش هوا، پالتبندی و پوشش پالت. FIFO و ثبت دمای روزانه. پرهیز از چیدمان چسبیده به دیوار.
- پایش سموم قارچی: طرح نمونهبرداری مطابق ISO 6497؛ آزمون AFB1، DON، ZEA با HPLC/LC-MS/MS؛ نگهداشت نمونه شاهد.
- میکروبیولوژی: عدم وجود سالمونلا در 25 g و بار کلی باکتریایی قابلقبول؛ برنامه بهداشت خطوط و کنترل آلودگیمتقاطع.
- نمونهبرداری و آزمایش: پروتکل کتبی (GAFTA/ISO)، مخلوطکردن نمونه مرکب، مهروموم، ارسال به آزمایشگاه مورد قبول مشتری؛ صدور COA با امضای مسئول فنی.
- بستهبندی: کیسه PP 50 کیلو با لاینر PE یا جامبوبگ 1 تنی با لاینر؛ درج بچ/تاریخ/HS Code روی لیبل؛ برای EU پالتبندی و شرینک.
- اسناد و HS Code: HS 2304/2305/2306 برحسب نوع؛ COA، فاکتور، پکینگلیست، گواهی مبدأ؛ در صورت درخواست: GMO Statement، Letter of Guarantee Feed Safety، گواهی بهداشت دامپزشکی.
- حمل و لجستیک: بازرسی پیشازحمل، دسیکانت مناسب، تهویه کانتینر، پلمب با شماره ثبتشده؛ درج شرایط انحراف کیفیت در قرارداد (Tolerance/Price Adjustment).
چالشها و راهکارهای دسترسی به بازار (Market Access)
- نوسان کیفیت بین بچها: راهکار: استانداردسازی فرمول فرآیند، ثبت پارامترهای حرارتی، پایش آنلاین رطوبت و اجرای کنترل کیفیت پیش از صادرات.
- ریسک کپکزدگی در مسیرهای گرم: راهکار: کاهش رطوبت پیش از بارگیری، استفاده از لاینر دولایه و دسیکانت، انتخاب کشتی/مسیر کوتاهتر به GCC.
- ابهام در اسناد و HS Code: راهکار: بازبینی اسناد توسط کارگزار، استفاده از اینکوترمز 2020 و درج مشخصات فنی در Annex قرارداد.
- پذیرش آزمایش توسط خریدار: راهکار: توافق روی آزمایشگاه مشترک یا Third Party، تعریف حدهای پذیرش و مکانیزم Claim (GAFTA Style) در قرارداد.
- ردیابی (Traceability): راهکار: سیستم کدگذاری بچ، سوابق سیلو تا محموله، Mass Balance و دسترسی آنلاین به مستندات برای خریدار.
جمعبندی مفهومی: از «باقیمانده» تا محصول Export-Grade
کنجاله و کیک دانهای، اگرچه در نگاه نخست محصول فرعی روغنکشی بهحساب میآیند، اما در منطق تجارت جهانی خوراک دام، یک کالای استراتژیکاند. دلیل روشن است: نیاز روبهرشد به پروتئینهای گیاهی، فشار هزینههای جیره و اهداف پایداری، بازارهای EU و GCC را به سمت منابع مطمئن و قابلردیابی سوق داده است. ایران با تنوع دانههای روغنی، زیرساختهای رو به رشد روغنگیری و نزدیکی به بازارهای خلیج فارس، میتواند از یک صادرکننده مقطعی به عرضهکنندهای پایدار و برندمحور تبدیل شود.
اما کلید این گذار، «تغییر روایت» از فروش ماده خام به عرضه محصول Export-Grade است. این یعنی تعریف مشخصات فنی شفاف، کنترل رطوبت و سموم قارچی، اجرای HACCP و برنامه Feed Safety، مستندسازی Traceability از مزرعه تا محموله، و نهایتاً ارائه COA معتبر پیش از عقد قرارداد. چنین رویکردی نهتنها ریسک Claim را کاهش میدهد، بلکه قیمتگذاری مبتنی بر کیفیت و دسترسی به مشتریان ممتاز اروپایی و خلیج فارس را ممکن میکند.
در عمل، صادرکننده هوشمند با چیدن سبدی از کنجالهها (سویا، کلزا، کنجد، آفتابگردان) و تعریف گریدهای کاربردی برای طیور و نشخوارکنندگان، قدرت مانور در مذاکرات را افزایش میدهد. افزودن ابزارهای ردیابی دیجیتال، نمونهبرداری استاندارد و بستهبندی مقاوم در اقلیم گرم، حلقههای تکمیلکننده این زنجیرهاند. نتیجه، یک خط محصول مستقل و سودآور است که دیگر «باقیمانده فرآیند» نیست؛ بلکه مزیت رقابتی شما در بازار جهانی خوراک دام است.
اوان تجارت؛ اتصال تولیدکنندگان کنجاله به خریداران جهانی خوراک دام
شرکت اوان تجارت با شبکهای معتبر از روغنکشیها و آزمایشگاههای همکار، مسیر استانداردسازی، کنترل کیفیت و ردیابی محمولههای کنجاله را برای صادرکنندگان ایرانی هموار میکند.
ما با تعریف مشخصات قراردادی، اجرای نمونهبرداری مطابق ISO، صدور COA معتبر و راهبری اسناد HS Code و گمرکی مقصد، ریسک رد محموله را به حداقل میرسانیم.
از تطبیق با مقررات EU Feed تا الزامات GCC، تیم بازرسی و کیفیت ما کنار شماست تا کنجاله و کیک دانهای به محصول Export-Grade تبدیل شود.
اگر تولیدکننده یا خریدار هستید، برای ارزیابی سریع تامینکننده، برنامه Feed Safety و طراحی بستههای پیشنهادی جیره، با اوان تجارت همراه شوید.
پرسشهای متداول
تفاوت «کنجاله» و «کیک» چیست و چرا برای خریدار مهم است؟
کنجاله معمولاً حاصل استخراج با حلال و دارای چربی باقیمانده کمتر (۱–۲٪) است، در حالیکه کیک نتیجه پرس سرد/گرم با چربی بالاتر (تا ۱۲٪) است. این تفاوت روی انرژی متابولیسمی، قابلیت هضم و پایداری اکسیداتیو اثر دارد. خریداران باتوجهبه گونه دامی و فرمول جیره، حد چربی و فیبر متفاوتی میخواهند؛ بنابراین ذکر نوع فرآیند و چربی باقیمانده در COA و قرارداد ضروری است.
چه اسناد و استانداردهایی برای صادرات کنجاله لازم است؟
حداقلها شامل فاکتور، پکینگلیست، گواهی مبدأ، HS Code صحیح (2304/2305/2306) و COA معتبر است. بسته به مقصد، ممکن است گواهی بهداشت دامپزشکی، اظهارنامه GMO/Non-GMO، Letter of Guarantee برای Feed Safety و نتایج آزمون سموم قارچی/میکروبی درخواست شود. استناد به Codex و همسویی با EU Feed Regulations و اجرای HACCP/PRPs شانس پذیرش را بالا میبرد.
چگونه از افزایش آفلاتوکسین و کپکزدگی در مسیر حمل جلوگیری کنیم؟
پیش از بارگیری، رطوبت را به ≤ ۱۰–۱۲٪ برسانید، محصول را بهصورت خنک بستهبندی کنید، از لاینرهای مانع رطوبت و دسیکانت مناسب استفاده کنید و پالتبندی با فاصله از کف و دیواره کانتینر انجام دهید. انتخاب مسیر کوتاهتر به GCC، بازرسی پیشازحمل و کنترل دمای محیط انبار/کانتینر، ریسک رشد کپک و افزایش سموم قارچی را کاهش میدهد.
بهترین چارچوب قراردادی برای کاهش ریسک Claim چیست؟
مشخصات فنی پیوست قرارداد (Annex) با دامنه پذیرش، مرجع آزمون (Third Party مشترک)، رویه نمونهبرداری (ISO 6497)، مکانیزم قیمتتعدیلی در صورت انحراف، و تعریف روشن خسارت و داوری، بنیان قرارداد حرفهای است. بهرهگیری از رویههای GAFTA در خریدهای فله و انتخاب اینکوترمز 2020 مناسب (مثلاً CFR/CIF) همراه با بازرسی پیشازحمل، احتمال Claim را بهطور معنادار کاهش میدهد.
